Lịch sử y học ghi dấu nhiều phát hiện mang tính bước ngoặt, từ lý thuyết vi trùng học của Louis Pasteur đến kháng sinh của Alexander Fleming. Tuy nhiên, trước cả khi các lý thuyết vi sinh được khẳng định, bác sĩ Ignaz Semmelweis (1818–1865) đã có một phát hiện thay đổi thực hành lâm sàng: rửa tay giúp giảm tỷ lệ tử vong ở sản phụ. Dù ban đầu bị khước từ, đóng góp của ông ngày nay được thừa nhận là nền tảng của y tế hiện đại.
Bối cảnh lịch sử
Thế kỷ 19, bệnh viện Vienna (Áo) nổi tiếng là trung tâm y khoa hàng đầu châu Âu. Tuy nhiên, tỷ lệ tử vong do sốt hậu sản (puerperal fever) tại khoa sản do bác sĩ phụ trách thường dao động từ 10–18%, cao hơn đáng kể so với khoa của nữ hộ sinh (lúc đó chỉ khoảng 2–3%). Hiện tượng này gây ra nhiều tranh luận, nhưng chưa có lời giải thích thuyết phục vì vi sinh vật học chưa hình thành.
Phát hiện của Semmelweis
Trong quá trình quan sát, Semmelweis nhận thấy bác sĩ thường xuyên chuyển từ phòng khám nghiệm tử thi sang phòng sinh mà không rửa tay. Năm 1847, sau cái chết của người bạn thân (do vết thương nhiễm trùng khi giải phẫu tử thi), ông mạnh dạn đưa ra giả thuyết: “các hạt tử thi” vô hình đã gây nên sốt hậu sản.
Để kiểm chứng, ông áp dụng quy định rửa tay bằng dung dịch clo vôi (calcium hypochlorite) trước khi thăm khám sản phụ. Kết quả: tỷ lệ tử vong tại khoa sản do bác sĩ phụ trách giảm xuống còn 2%, ngang với khoa của nữ hộ sinh. Đây là bằng chứng thuyết phục đầu tiên về vai trò của vệ sinh tay trong phòng ngừa nhiễm khuẩn.
Sự phản đối và bi kịch
Mặc dù hiệu quả rõ rệt, phát hiện của Semmelweis lại vấp phải sự kháng cự mạnh mẽ từ cộng đồng y khoa. Lý do:
- Lúc đó, chưa có cơ sở lý thuyết về vi sinh vật để giải thích.
- Ý tưởng “tay bác sĩ truyền bệnh” bị xem là xúc phạm đến danh dự nghề y.
Semmelweis bị cô lập, mất chức và qua đời trong bi kịch ở tuổi 47. Phải đến khi Louis Pasteur (1860s) khẳng định lý thuyết vi trùng học và Joseph Lister (1867) phát triển kỹ thuật vô khuẩn trong phẫu thuật, công lao của Semmelweis mới được công nhận.
Ý nghĩa và di sản
Ngày nay, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) chọn ngày 5/5 là Ngày Rửa Tay Thế giới, để tưởng nhớ và khẳng định di sản của Semmelweis. Bài học quan trọng từ câu chuyện này:
- Quan sát lâm sàng có giá trị to lớn, ngay cả khi khoa học chưa có lời giải thích đầy đủ.
- Sự thay đổi nhỏ trong thực hành y tế có thể cứu sống hàng triệu người.
- Kiên định với bệnh nhân và sự thật là phẩm chất cốt lõi của người thầy thuốc.